Rüzgarların Hızını ve Yönünü Etkileyen Faktörler

RÜZGARLAR

• Yüksek basınç alanından alçak basınç alanına doğru yatay yönlü hareket eden hava hareketlerine rüzgar denir.
• Rüzgarı oluşturan hava kütlesinin hızına rüzgarın hızı denir.
• Rüzgarın hızı m/sn ya da km/saat olarak ölçülür.
• Rüzgarın hızını ve yönünü anemograf denilen alet belirler.
• Rüzgarın hızı anemometre denilen aletle ölçülür.
• Rüzgarların yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru esiş doğrultusuna rüzgarın yönü denir.
• Belirli bir alanda, belli bir süre içinde rüzgarın en fazla estiği yöne hakim rüzgarın yönü denir.

RÜZGÂR ÇEŞİTLERİ

1. Sürekli (Yıllık) Rüzgârlar

Dünya üzerindeki, sürekli alçak ve yüksek basınç alanları arasında esen rüzgârlardır.

a. Alize Rüzgârları: 30° Kuzey ve 30° Güney enlemlerindeki dinamik yüksek basınç alanlarından, Ekvator’daki termik alçak basınç alanına doğru esen rüzgârlardır.

Özellikleri

• Başlangıçta sıcak ve kurudurlar. Ancak, denizler üzerinden geçerken nem kazanırlar.
• Tropikal kuşaktaki karaların doğu kıyılarına bol yağış bırakırlar. Bu nedenle Doğu rüzgârları da denir.
• Sürekli olmaları ve yönlerinin belli olması nedeniyle, yelkenli gemiler döneminde bu rüzgârlardan faydanılmıştır. Bu nedenle bu rüzgârlara ticaret rüzgârları (trade winds) da denilmiştir.
• Ekvatoral bölgede karşılaşan Alizeler, 3 - 4 km kadar yükselerek kutuplara doğru hareket ederler. Bunlara da ters alize (üst alize) adı verilir. Ters alizeler, dönenceler üzerinde alçalarak tropikal çöllerin oluşmasına neden olurlar.
• Sıcak okyanus akıntılarının oluşumuna neden olurlar.

b. Batı Rüzgârları: 30° enlemlerindeki dinamik yüksek basınç alanlarından, 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgârlardır.

Özellikleri

• Başlangıçta sıcak ve kurudurlar. Ancak, denizler üzerinden geçerken nem kazanırlar.
• Orta kuşaktaki karaların batı kıyılarına bol yağış bırakırlar.
• 60° enlemleri civarında Kutup rüzgârları ile karşılaşarak cephe yağışlarına yol açarlar.

c. Kutup Rüzgârları: Kutuplardaki termik yüksek basınçlardan, 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgârlardır.

Özellikleri

• Soğuk ve kuru oldukları için, etkili oldukları alanlarda sıcaklığı azaltarak kar yağışlarına neden olurlar.
• 60° enlemleri civarında Batı rüzgârları ile karşılaşarak cephe yağışlarına yol açarlar.
• Soğuk okyanus akıntılarının oluşumuna neden olurlar.

2. Devirli (Mevsimlik) Rüzgârlar
 

Kıtalar ve okyanuslar arasındaki ısınma ve sıcaklık farkları sonucu meydana gelen rüzgârlardır. Mevsimlik rüzgârların en tanınmış olanı musonlardır.

a. Yaz Musonu: Yaz mevsiminde karalar denizlere göre daha fazla ısınır. Bu nedenle buralarda alçak basınç alanları oluşur.

Aynı mevsimde deniz ve okyanuslar daha serin oldukları için, yüksek basınç alanı durumundadırlar. Bunun sonucunda, deniz ve okyanuslardan kara içlerine doğru büyük bir hava akımı olur. Bu rüzgârlara yaz musonu denir.

Yaz musonları deniz ve okyanuslardan kaynaklandıkları için bol nem taşırlar. Bundan dolayı etkili oldukları yerlere bol yağış bırakırlar.

Görüldüğü yerler

• Ön ve Güney Asya ile Hint Okyanusu arasında
• Doğu Asya ile Büyük Okyanus’a bağlı denizler arasında
• Kuzey Amerika ile Meksika Körfezi arasında
• Batı Afrika ile Gine Körfezi arasında
• Doğu Afrika ile Hint Okyanusu arasında

b. Kış Musonu: Kış mevsiminde karalar, denizlere oranla daha fazla soğuyarak yüksek basınç alanı oluştururlar. Aynı mevsimde denizler ve okyanuslar üzerinde(bilgi yelpazesi.com) alçak basınç alanı vardır. Bunun sonucunda, karaların iç kesimlerinden deniz ve okyanuslara doğru büyük bir hava akımı olur. Bu rüzgârlara kış musonu denir.

Kış musonları kara kaynaklı oldukları için soğuk ve kurudurlar. Bu nedenle başlangıçta yağış getirmezler. Ancak, denizler üzerinden geçtikten sonra bir karaya varırlarsa yamaç yağışlarına yol açarlar.

Kış musonları ile yağış alan yerler

• Avustralya’nın kuzeyi
• Endonezya Adaları’nın kuzeyi ve batısı
• Japon Adaları’nın batısı
• Afrika’nın doğusu
• Hindistan’ın doğusunda Doğu Gat Dağları

3. Yerel Rüzgârlar

Bir bölgede, kısa süre içerisinde esen rüzgârlara yerel rüzgârlar denir.

a. Meltem Rüzgârları: Gün boyunca oluşan sıcaklık ve basınç farkları sonucu meydana gelirler.

• Deniz ve Kara Meltemleri

Gündüz, karalar daha çok ısınacağı için alçak basınç alanı, denizler ise yüksek basınç alanıdır.

Bunun sonucunda denizden karaya doğru rüzgâr eser. Bu rüzgâra deniz meltemi denir.

Gece ise, karalar daha fazla soğuyarak yüksek basınç alanı durumuna geçerler. Denizler daha sıcaktır ve basınç azdır. Bunun sonucunda da, karadan denize doğru rüzgâr eser. Bu rüzgâra kara meltemi denir.

• Vadi ve Dağ Meltemleri

Gündüz, dağ dorukları vadilerden daha erken ısınır ve alçak basınç oluşur. Vadiler ise, daha serindir ve yüksek basınç alanıdır. Bunun sonucunda, vadi tabanlarından dağ yamacına ve doruklarına doğru rüzgâr eser. Bu rüzgâra vadi meltemi denir.

Geceleri ise, dağ yamaçlarında ve yüksek plâtolarda hızla soğuyan hava yüksek basınç alanı oluşturur. Alçak ovalar ve vadiler ise, nem oranının daha fazla olması nedeniyle sıcaktır ve alçak basınçlar görülür. Bunun sonucunda da, dağ yamaçlarından alçak ova ve vadilere doğru rüzgâr eser. Bu rüzgâra dağ meltemi denir.

b. Sıcak Yerel Rüzgârlar

• Föhn (Fön)

Hava kütleleri dağ zirvesine doğru çıkarken, sıcaklığı yaklaşık her 100 m. de 0,5 °C azalır. Belli bir yükseltiden sonra bünyesindeki nemi yağış olarak bırakır. Dağın arka yamacına geçtiğinde kuru özelliktedir ve yamaca sürtünerek alçalır. Sürtünmenin etkisiyle sıcaklığı her 100 m. de 1°C artar. Dağ zirvelerinden aşağıya doğru sıcak ve kuru olarak esen bu rüzgârlara föhn rüzgârı denir.

Föhn rüzgârı, İsviçre’de Alpler’in kuzey yamaçlarında görüldüğünden bu ismi almıştır. Föhn rüzgârı Türkiye’de, Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları’nın denize bakan yamaçlarında kışın ve ilkbaharda görülür.

• Sirokko

Kuzey Afrika’da, Büyük Sahra Çölü’nden sıcak ve kuru olarak Akdeniz’e doğru esen rüzgârdır. Fas, Tunus ve Cezayir’de etkisi belirgindir. Akdeniz’i geçerken nem kazanır. İspanya, Fransa ve İtalya’nın güney kıyılarına yağış bırakır.

• Hamsin

Sudan’dan gelen ve Mısır’dan Akdeniz’e doğru esen rüzgârdır. Sıcak, kuru ve boğucu bir rüzgârdır.

c. Soğuk Yerel Rüzgârlar

• Bora

Dalmaçya kıyılarında, Dinar Alpleri’nden Adriya Denizi’ne doğru esen soğuk ve kuru rüzgârdır. Hızı fazladır.

• Mistral

Fransa’nın Rhone vadisini izleyerek Akdeniz’e doğru esen soğuk ve kuru rüzgârdır.

• Krivetz (Kriviç)

Romanya’da, Aşağı Tuna Ovası’na doğru esen soğuk ve kuru rüzgârdır. Bükreş’te krivetz etkili olduğunda sıcaklık 10 - 15°C düşer.

d. Tropikal Rüzgârlar

Sıcak kuşakta, ani basınç farklarından kaynaklanan ve hızları saatte 100 - 150 km.ye kadar çıkabilen rüzgârlardır. Daha çok okyanuslar üzerinde oluşurlar. Belirli yollar izleyerek karaların üzerine de sokulurlar. Sarmal hava hareketleri halinde olduklarından, genellikle (bilgi yelpazesi.com) hortumlara sebep olurlar. Çevrelerine büyük zarar verirler. Tropikal rüzgârlara, Asya denizlerinde ve Avustralya’nın Büyük Okyanus kıyılarında Tayfun (Çince “Büyük rüzgar” demektir), Meksika Körfezi kıyılarında Hurrican (Hariken), Afrika’nın bazı kesimlerinde ve Latin Amerika kıyılarında da Tornado (Hortum) adı verilir.

Rüzgarın Hızını Etkileyen Etmenler

1) Basınç merkezleri arasındaki fark

• Basınç farkı arttıkça rüzgarın hızı da artar.
• Basınç farkı ile rüzgarın hızı arasında doğru orantı vardır.
• Rüzgarın oluşmasının temel nedeni hava kütlelerindeki basınç farkıdır.
• Basınç farkı olmaz ise rüzgar oluşumundan söz edilemez.

2) Basınç merkezleri arasındaki mesafe

• Basınç merkezleri arasındaki mesafe artarsa rüzgarın hızında azalma olur.
• Rüzgarın hızı ile mesafe arasında ters orantı vardır.
• Aralarındaki basınç farkı aynı fakat aralarındaki uzaklıkları farklı olan rüzgarın hızları farklıdır.
• Birbirine yakın olan basınç merkezleri arasındaki rüzgarların hızı fazladır.
• Basınç merkezleri arasındaki mesafe arttıkça rüzgar sürtünme yolu ile hız kaybeder.

3) Yerşekilleri

• Yerşekilleri rüzgarın hızında hem azaltıcı hem de arttırıcı etkiye sahiptir.
• Yerşekillerinin eğim ve engebe durumu rüzgarın hızını etkilemektedir.
• Yerşekillerinin engebeli olduğu yerlerde sürtünmenin etkisiyle rüzgarın hızı azalır.
• Örneğin; Ovada esen rüzgar engebeli alanlarda esen rüzgara göre hızı fazladır.

4) Dünya’nın günlük (eksen) hareketi

• Dünya’nın günlük hareketinin sonucunda rüzgarlar sapmaya uğrar ve hızları azalır.
• Alçak basınç alanına doğru esen rüzgarlar Dünya’nın günlük hareketinden dolayı sapmaya uğrarlar.

Rüzgarın Yönünü Etkileyen Faktörler

1) Basınç merkezlerinin konumu

Rüzgarlar her zaman Yüksek basınçtan —> Alçak basınca doğru eser.

2) Yeryüzü şekillerinin uzanış doğrultusu

• Yeryüzü şekillerinin uzanış doğrultusu rüzgarların gerçek yönünü verir.
• Yerşekillerinin sade olduğu yerlerde rüzgar bütün yönlerden aynı oranda eser.
• Bir alana ait rüzgarların estikleri yön ve esme sayısına denir.
• Rüzgar frekansları aylık, yıllık ve mevsimlik olarak hazırlanabilir.
• Rüzgar gülleri, bir yerin hakim rüzgar yönünü gösterdiği için yerşekillerinin uzanış doğrultusu hakkında bilgi de verir.
• Rüzgar frekans gülü bütün yönlere eşit dağılmış ise o yerin yerşekilleri hakkında engebenin olmadığı sade yerşekillerine ait olduğu söylenebilir.

3) Dünya’nın eksen (günlük) hareketi

Dünya’nın ekseni hareketinin sonucuna bağlı olarak rüzgarlar KYK’da sağa , GYK’da sola sapar.